Από τα υψώματα του Βελεστίνου έως τα χιονισμένα βουνά της Πίνδου, οι Εύζωνοι υπήρξαν οι άγρυπνοι φρουροί της πατρίδας, χαράσσοντας ανεξίτηλα το όνομά τους στις πιο κρίσιμες σελίδες της Νεότερης και σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας. Στο διάβα των πολέμων από τα τέλη του 19ου αιώνα έως και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, πολέμησαν με περισσή αυταπάρνηση, ατέρμονο θάρρος και βαθιά πίστη στο καθήκον, ενσαρκώνοντας το ύψιστο ιδεώδες του Έλληνα ακλόνητου μαχητή.
Η διαδρομή τους δεν είναι μονάχα στρατιωτική. Ήταν & παραμένει άκρως Συμβολική, Εθνική και βαθιά Ανθρώπινη. Στις τάξεις των Ευζώνων ανδρώθηκαν ήρωες, γράφτηκαν έπη, γεννήθηκαν παραδόσεις και διατηρήθηκε αέναα αναμμένος ο πυρσός της Ελευθερίας. Κάθε πόλεμος, κάθε μάχη & κάθε θυσία, υπήρξε ψηφίδα ενός μεγάλου ψηφιδωτού που εξυψώνει την τιμή του Έθνους και φωτίζει το παρόν με τα διδάγματα του ένδοξου παρελθόντος.
Ο Σύλλογος Ευζώνων Προεδρικής Φρουράς, αναγνωρίζοντας τη βαθιά Ιστορική και Εθνική σημασία της Ευζωνικής παρακαταθήκης, ανέλαβε την αποστολή να καταγράψει, να περιγράψει και να αναδείξει την τεράστια και καταλυτική συμμετοχή των απανταχού Ευζωνικών Ταγμάτων & Συνταγμάτων σε όλους τους μεγάλους Εθνικούς Αγώνες. Με ιστορική ακρίβεια, με σεβασμό και συγκίνηση, φέρνουμε στο φως γεγονότα, μάχες, ονόματα και στιγμές, που αναπόσπαστα συγκρότησαν τον πυρήνα του αγώνα για το ύψιστο τίμημα της Ελευθερίας.
Η πρωτοβουλία αυτή προς τον απανταχού Ελληνισμό. δεν αποτελεί μονάχα ένα αφιέρωμα στο ένδοξο παρελθόν, αλλά μια ζωντανή παρακαταθήκη ευθύνης απέναντι στο μέλλον. Οι Εύζωνοι δεν πολέμησαν μονάχα για τον τόπο, αλλά για το ίδιο το φως της ψυχής του. Κάνοντάς μας αντίστοιχα κοινωνούς του χρέους να διατηρήσουμε άσβεστη την ανιδιοτελή προσφορά τους στο δύσβατο δρόμο της αυτοκυριαρχίας και της εθνικής μας ανεξαρτησίας. Για όλους αυτούς τους αφανείς όπου με τόση ευλάβεια και αλτρουισμό, αναδεικνύονται ακούσια όπως πρεσβεύει ο Εύζωνος στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη στην Πλατεία Συντάγματος, μέσα από την φράση προερχόμενη από τον επιτάφιο λόγο του Θουκυδίδη "Μια Κλίνη Κενή Φέρεται Εστρωμένη των Αφανών".
Το 1897, οι Εύζωνοι γράφουν τις πρώτες ένδοξες σελίδες της πολεμικής τους ιστορίας με το αίμα και την αυταπάρνησή τους. Σε έναν άνισο αγώνα, με πενιχρά μέσα και ανεπαρκή προετοιμασία, οι Ευζωνικές δυνάμεις ρίχνονται στην πρώτη γραμμή του πυρός στη Θεσσαλία και την Ήπειρο. Ο Ελληνοτουρκικός Πόλεμος του 1897 θα αποτέλεσει την πρώτη μεγάλης κλίμακας πολεμική σύγκρουση της Ελλάδας μετά την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και τη συγκρότηση του Ελληνικού Κράτους. Η έκρυθμη κατάσταση στην Κρήτη και η αποστολή Εκστρατευτικού Σώματος από την Ελλάδα στο νησί, αλλά και η ένοπλη δράση αντάρτικων σωμάτων της Εθνικής Εταιρείας, καθόρισαν την κήρυξη του πολέμου από την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά της Ελλάδας. Εκεί όπου η γαλανόλευκη καλεί, οι Εύζωνοι θα δώσουν το μεγαλειώδες «παρών» με γενναιότητα και ηθικό ατσάλινο, υπερασπίζοντας την τιμή του Έθνους ακόμη και στην υποχώρηση.
Στα μέτωπα της Θεσσαλίας, τα ΙΙ, VII και XI Τάγματα Ευζώνων αγωνίζονται στη μάχη της Καλλιπεύκης (Νεζερού) (8-9/4 1897), μαχόμενα για την προστασία της γραμμής συνόρων Καλλιπεύκη – Αιγάνη. Μετά την κατάληψη της γραμμής των προφυλακών από τον Τουρκικό Στρατό, συμπτύχθηκαν προς Φάρσαλα. Εκεί, ο Διοικητής του IX Τάγματος Ευζώνων, Ταγματάρχης Πεζικού, Γεώργιος Νικολαΐδης, έχοντας υπό τη διοίκησή του τα Τάγματα Ευζώνων και τη Λεγεώνα των Φιλελλήνων, κατέλαβε τη γραμμή των προφυλακών. Έως τις 8 Μαΐου συμπτύχθηκαν μέχρι τη Λαμία και εγκαταστάθηκαν στην Ταράτσα.
Το IV Τάγμα Ευζώνων απέκρουσε την τουρκική εισβολή, επί της οροθετικής γραμμής Μελούνας – Προφήτη Ηλία Τυρνάβου, στη μάχη των Δελερίων (11/4/1897). Ως οπισθοφυλακή των ελληνικών τμημάτων στο Κρητήρι, συμμετείχε στις εξαήμερες συμπλοκές και στη συνέχεια συμπτύχθηκε προς τα Φάρσαλα.
Η Μάχη του Βελεστίνου (21–23 Απριλίου 1897), υπό την ηγεσία του Συνταγματάρχη (σ.σ. και μετέπειτα Υπουργού Στρατιωτικών) Κωνσταντίνου Σμολένσκυ (1843-1925), αποτελεί κορυφαίο παράδειγμα Ευζωνικής αρετής & τόλμης. Ο Ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Μαζαράκης-Αινιάν θα διακριθεί για την ηρωική του στάση σε ένα μέτωπο όπου οι αριθμητικές υπεροπλίες του εχθρού δεν κάμπτουν το ελληνικό φρόνημα. Η 1η Μάχη του Βελεστίνου ήταν η μοναδική νικηφόρα μάχη του Ελληνικού Στρατού στην πόλεμο του 1897. Στη 2η Mάχη του Βελεστίνου (23-24/4/1897) συνέβαλε αποφασιστικά στον αγώνα με την έγκαιρη μετακίνησή του στην περιοχή του χωριού Ρήγαιο. Ωστόσο, αν και οι δυνάμεις της 3ης Ταξιαρχίας είχαν αποκρούσει νικηφόρα τις τουρκικές επιθέσεις, στις 24 Απριλίου, οι τουρκικές δυνάμεις κατέλαβαν το αριστερό άκρο της κορυφογραμμής. Έτσι, το VI Τάγμα Ευζώνων και τα υπόλοιπα τμήματα της 3ης Ταξιαρχίας συμπτύχθηκαν προς τον Βόλο και εγκαταστάθηκαν στον στρατώνα του Αλμυρού (25/4/1897).
Το VIII Τάγμα Ευζώνων, υπό το Απόσπασμα Καλαμπάκας, αναλαμβάνει την εξασφάλιση της μεθορίου από Μαλακάσι έως Αγιόφυλλο. Διεξήγαγε επιθετικές επιχειρήσεις και κατέλαβε θέσεις εντός του τουρκικού εδάφους στον τομέα του. Στις 5 Μαΐου 1897, συμμετείχε στη Μάχη Δομοκού με τρεις διμοιρίες. Το IX Τάγμα Ευζώνων, βρισκόταν στην προκάλυψη στον τομέα Φωτεινού (Καλαμπάκας), όπου απέκρουσε τουρκικές επιθέσεις και κατέλαβε κάποιες θέσεις εντός του τουρκικού εδάφους, στην περιοχή της Δεσκάτης. Στη συνέχεια συμπτύχθηκε στα Φάρσαλα, όπου συμμετείχε στον αμυντικό αγώνα με τα άλλα Τάγματα Ευζώνων (23/41897). Μέχρι τις 8 Μαΐου 1897, συμπτύχθηκε στο χωριό Μεξιάτες. Η ηρωική άμυνα 13 Ευζώνων στη θέση «Καμηλόβρυση» στις 7/5/1897 απέναντι στην εμπροσθοφυλακή των δυνάμεων του Ετέμ Πασά, έδωσε το απαραίτητο χρονικό περιθώριο προκειμένου να εγκαταλειφθεί η πόλη της Λαμίας και να σωθεί από σφαγή, ο ντόπιος πληθυσμός.
Παράλληλα, στα μέτωπα της Ηπείρου, Το III Τάγμα Ευζώνων, αναλαμβάνει την εξασφάλιση της παρόχθιας γραμμής πλησίον του Πέτα. Από τις 10 έως τις 18 Απριλίου 1897, διεξήγαγε αμυντικό αγώνα στην τοποθεσία του στενωπού Χάνι Καρβασαρά και στο οροπέδιο Ανωγείου, την οποία και κατέλαβε. Μέχρι τις 22 Απριλίου 1897, εξασφαλίζει την τοποθεσία Πουρνάρι – Κεραμαριό. Το I Τάγμα Ευζώνων, με έδρα τα Πράμαντα, θα εξασφαλίσει το δεξιό άκρο της διάταξης του Στρατού Ηπείρου. Από τις 4 έως τις 7 Μαΐου 1897, θα προβεί σε επιθετική ενέργεια προς το Συρράκο αλλά θα συμπτυχθεί λίγο αργότερα στις αρχικές του θέσεις, στα Πράμαντα.
Το XII Τάγμα Ευζώνων παράλληλα συγκροτείται στο Αγρίνιο. Στις αρχές Μαΐου 1897, ενίσχυσε την 3η Ταξιαρχία στην προέλασή της κατά τους Χαλκιάδες και στην εγκατάσταση προφυλακών με μέτωπο προς τον Λούρο ποταμό. Στις 4 Μαΐου 1897, θα συμπτυχθεί στο χωριό Περάνθη για την ασφάλεια των εκεί πυροβολαρχιών.
Στις αρχές του 1897, η έκρυθμη κατάσταση στην Κρήτη ανάγκασε την Ελλάδα να συγκροτήσει και να στείλει το Εκστρατευτικό Σώμα Κρήτης, υπό τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο. Η συμμετοχή των Ευζώνων αποτελείται από τον 3ο λόχο του ΙΙ Τάγματος Ευζώνων. Στις 7 Φεβρουαρίου 1897, συνέδραμε στην κατάληψη του Πύργου Αγιάς και του στρατώνα Λιβαδιών μαζί με τα, I/1 Τάγμα Πεζικού και Τάγμα Μηχανικού.
Ωστόσο, η ελληνική ήττα στη μάχη των συνόρων επέτρεψε την τουρκική εισχώρηση στο ελληνικό έδαφος. Παρά την τελική υποχώρηση, το πνεύμα των Ευζώνων με τρανό παράδειγμα τη θυσία στην άμυνα της Καμηλόβρυσης, έμελλε να αποτελέσει υπόσχεση και λαμπρή ελπίδα για τους αγώνες που θα ακολουθούσαν στον μακρύ δρόμο της Ελευθερίας.
Εμβληματική μορφή του Μακεδονικού Αγώνα υπήρξε ο Παύλος Μελάς, αξιωματικός του Πυροβολικού του Ελληνικού Στρατού. Εγκαταλείποντας την επίσημη στρατιωτική του θέση και την άνετη ζωή της Αθήνας εντάχθηκε με το ψευδώνυμο «Μίκης Ζέζας» σε ένοπλα ελληνικά σώματα που επιχειρούσαν στην Καστοριά και στη Δυτική Μακεδονία. Οργάνωσε, συντόνισε και ενίσχυσε τους τοπικούς ελληνικούς πληθυσμούς απέναντι στις ένοπλες βουλγαρικές οργανώσεις και στην Οθωμανική διοίκηση.
Πρωτοστάτησε σε πολλές μάχες και συγκρούσεις, με κυριότερες:
• Μάχη στο Ζέλοβο (Φλώρινα, 1904)
• Επιχείρηση στο Ανταρτικό Φλώρινας
• Μάχη στο Στάτιστα (σημερινός Μελάς Καστοριάς, 13 Οκτωβρίου 1904)
όπου και τραυματίστηκε θανάσιμα κατά την έξοδό του από το χωριό, περικυκλωμένος από Οθωμανικές δυνάμεις.
Ο τραγικός θάνατός του τον ανήγαγε σε σύμβολο. Συγκλόνισε το Πανελλήνιο, αναζωπύρωσε το εθνικό φρόνημα και αποτέλεσε τον καταλύτη για την ενεργοποίηση της ελληνικής κοινωνίας στον Μακεδονικό Αγώνα. Πλήθος νέων εθελοντών - ανάμεσά τους και πολλοί Εύζωνοι ή αφυπηρετήσαντες Ευζωνικών μονάδων - κατατάχθηκαν στον Αγώνα, μετατρέποντας τη θυσία του σε πηγή ανδρείας και έμπνευσης.
Η αυγή του 20ού αιώνα βρίσκει τους Ευζώνους στις σημαίνουσες θέσεις του απελευθερωτικού αγώνα. Με την έναρξη των Βαλκανικών Πολέμων, Ευζωνικοί Λόχοι και Τάγματα Ευζώνων πρωτοστάτησαν στις μάχες για την απελευθέρωση της Ηπείρου και της Μακεδονίας. Ήταν οι πρώτοι που εισήλθαν στη Θεσσαλονίκη και οι πρώτοι που ύψωσαν τη Σημαία στα Ιωάννινα.
Οι στολές τους ποτίστηκαν με ιδρώτα, λάσπη και ελληνικό αίμα, καθώς οι Εύζωνοι τίμησαν το όνομά τους στα υψώματα και την πολεμική τους κληρονομιά στους λόφους και στις κοιλάδες του εθνικού μας χώρου. Με αφοσίωση στην πατρίδα και πίστη στην Σημαία, έγιναν σύμβολο του Εθνικού Μεγαλείου.
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι υπήρξαν οι πρώτες μεγάλης κλίμακας νίκες του Νεοελληνικού Κράτους, και οι Εύζωνοι βρέθηκαν με αυταπάρνηση στην αιχμή του δόρατος. Ως μονάδες ελαφρού Πεζικού, πολέμησαν αεικίνητοι με περίσσια αποφασιστικότητα και εξαιρετικό ηθικό σε κρίσιμες μάχες:
Κατά τον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο (1912), ιδιαίτερα ξεχωρίζουν:
• Η Μάχη του Σαρανταπόρου (9 Οκτωβρίου 1912): Οι Εύζωνοι της Ι Μεραρχίας ΠΖ, επιχειρούν στα δύσβατα υψώματα και παίζουν καταλυτικό ρόλο στην υπερκέραση των τουρκικών θέσεων.
• Η Μάχη του Μπιζανίου (5 - 21 Φεβρουαρίου 1913): Οι Εύζωνοι πολιορκούν με πείσμα τα οχυρά. Ο κυκλωτικός ελιγμός του 9ου τάγματος συμβάλλει αποφασιστικά στην απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Στη μάχη αυτή, ο Επιλοχίας Αθανάσιος Πίπης και ο Δεκανέας Νικόλαος Ντούλιας τιμώνται μεταθανάτια για την αυτοθυσία τους.
Στον Β' Βαλκανικό Πόλεμο αντιστοίχως (Ιούνιος - Ιούλιος 1913), οι Εύζωνοι θα δώσουν σκληρές μάχες εναντίον των πρώην συμμάχων τους, των Βουλγάρων:
• Μάχη του Κιλκίς-Λαχανά (19 - 21 Ιουνίου 1913): Αποτυπώνεται ως ένας από τους σκληρότερους αγώνες, με τους Ευζώνους να διακρίνονται για την ανδρεία τους. Στο σκέλος του Λαχανά πολεμούν σχεδόν αποκλειστικά μονάδες Ευζώνων. Ο Υπολοχαγός Νικόλαος Χριστοδούλου του 4ου Συντάγματος Ευζώνων θα πέσει ηρωικά στην έφοδο.
• Μάχη της Δοϊράνης (5 Ιουλίου 1913): Οι Εύζωνοι προελαύνουν εν μέσω σθεναρής αντίστασης και συμβάλλουν καθοριστικά στη νίκη.
• Μάχη της Κρέσνας- Άνω Τζουμαγιάς (14-18 Ιουλίου 1913): Η ηρωική κατάληψη των διαφημισμένων ως απόρθητων υψωμάτων που αποτελούσαν το τελευταίο φυσικό οχυρό στην προέλαση των Ελλήνων στη Βουλγαρία και που έμελλε να οδηγήσει μετέπειτα στη γνωστή Συνθήκη του Βουκουρεστίου με την οποία τερματίστηκε ο Β’ Βαλκανικός Πόλεμος. Στις μάχες αυτές σκοτώθηκε ο Ήρωας των Ηρώων, ο απελευθερωτής των Ιωαννίνων, ταγματάρχης Ιωάννης Βελισσαρίου.
Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι θα ολοκληρωθούν με την απελευθέρωση της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Δυτικής Θράκης. Με το αίμα των Ευζώνων να συνεχίζει να ποτίζει τις ρίζες της Μεγάλης Ιδέας.
Παρά την αρχική ουδετερότητα της Ελλάδας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, από το 1917 και έπειτα ο Ελληνικός Στρατός συμμετέχει επίσημα στο πλευρό της Αντάντ, με σημαντική παρουσία στο Μακεδονικό Μέτωπο. Οι Εύζωνοι, με πολυετή πλέον εμπειρία σε ορεινές και ανορθόδοξες επιχειρήσεις, εντάσσονται σε κρίσιμες αποστολές στο πεδίο.
Σημαντικές μάχες που ξεχώρισαν μετά τον πρόωρο χαμό του Παύλου Μελά περιλαμβάνουν:
• Μάχη του Σκρα ντι Λέγκεν (29 Μαΐου 1918): Οι Εύζωνοι συμμετέχουν στην καθοριστική αυτή επιχείρηση μέσω του 1ου (1/38) και 5ου (5/42) αντίστοιχα Συντάγματος Ευζώνων, που μετέτρεψε τη μετωπική ελληνική αντεπίθεση σε απτό θρίαμβο. Το Σκρα, ένα ισχυρά οχυρωμένο ύψωμα, καταλήφθηκε με υψηλό κόστος ως αναμενόταν: εκατοντάδες νεκροί και τραυματίες, ανάμεσά τους ο Υπολοχαγός Ιωάννης Σταυρίδης, που σκοτώθηκε στην έφοδο.Η αποτελεσματικότητα όμως με την οποίο εφόρμησαν οι Εύζωνοι και κατέλαβαν το ύψωμα προκάλεσε τον θαυμασμό των Συμμάχων Γάλλων.
• Μάχη του Βαλτετσίκου (Ιούνιος 1918): Οι Εύζωνοι του Νικολάου Πλαστήρα εξουδετερώνουν βουλγαρικές θέσεις, επιδεικνύοντας τακτική ευφυΐα σε συνεργασία με τις φίλιες Γαλλικές δυνάμεις. Οι απώλειες αποδείχθηκαν βαριές, αλλά η νίκη καθοριστική για τη συνέχεια των επιχειρήσεων.
Αργότερα ο Γάλλος Στρατηγός Φρανσουάζ Ντ’ Εσπεραί, στο σχέδιο γενικής επίθεσης που εκπόνησε, απέβλεπε στη διάσπαση του Μακεδονικού Μετώπου και στην καταδίωξη των Βουλγάρων σε μεγάλο βάθος. Στον τομέα του Στρυμόνα επέλεξε να δράσουν κυρίως οι ελληνικές δυνάμεις. Τον Σεπτέμβριο του 1918, το 2/39 Σύνταγμα Ευζώνων αποτέλεσε το αριστερό της Γαλλικής Στρατιάς Ανατολής και ανέλαβε το δύσκολο ρόλο της εκκαθάρισης του ορεινού όγκου του Περιστερίου, προκαλώντας για ακόμη μια φορά τον θαυμασμό των Συμμάχων Γάλλων.
Η Ι Μεραρχία ήταν συγκεντρωμένη στο χωριό Στρυμονικό. Το 1/38 Σύνταγμα Ευζώνων προέλαυσε και κατέλαβε τις Σέρρες. Η ΧΙΙΙ Μεραρχία προώθησε το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων στο χωριό Παλαιοκώμη και κατέλαβε την Καβάλα (23/9/1918).
Μετά το Σκρα, οι Ευζωνικές δυνάμεις συμμετείχαν στην τελική προέλαση προς το Μοναστήρι και το Κρούσοβο, ενισχύοντας τη Συνθηκολόγηση της Βουλγαρίας τον Σεπτέμβριο του 1918. Η δράση των Ευζώνων στο Μακεδονικό Μέτωπο συνέβαλε καθοριστικά στη διάσπασή του και εξανάγκασε τους Βουλγάρους σε φυγή. Έτσι, διευκόλυναν την προέλαση των γαλλικών στρατευμάτων στα ανατολικά. Καταδεικνύοντας έτσι την επιχειρησιακή τους αξία σε σύγχρονες συνθήκες πολέμου & επιβεβαιώνοντας ότι η παράδοση του 1897 και των Βαλκανικών Πολέμων δεν είχε απλώς διατηρηθεί, αλλά εξελιχθεί συθέμελα.
Στα πλαίσια των υποχρεώσεων της Ελλάδας στη συμμαχία της Αντάντ, η Ελλάδα συμμετείχε στην εκστρατεία στη μεσημβρινή Ρωσία. Στις δυνάμεις που στάλθηκαν ώστε να προωθηθεί η Μεγάλη Ιδέα και οι ελληνικές διεκδικήσεις στη Συνδιάσκεψη Ειρήνης που ακολούθησε τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ήταν και το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, οργανικά ενταγμένο στις δυνάμεις της ΧΙΙΙ ΜΠ. Αν και η εκστρατεία της Αντάντ κατέληξε σε αποτυχία, οι ελληνικές δυνάμεις εντυπωσίασαν ακόμη μια φορά, Συμμάχους και αντιπάλους με το σθένος, την τόλμη και τη γνώση της πολεμικής τέχνης.
Λαμβάνουν μέρος και διακρίνονται σε ιστορικές μάχες όπως της Χερσώνας, Σερμπκας, της Οδησσού και για ακόμη μια φορά, στη Σεβαστούπολη. Όλα τα παραπάνω τοπωνύμια αναγράφονται και στον τοίχο του Μνημείου του Αγνώστου Στρατιώτη.
Η εκτέλεση του στρατιωτικού καθήκοντος, στο υψηλότερο επίπεδο στοχοπροσήλωσης, ανεξαρτήτως γεωγραφικού προσδιορισμού είναι που καθιστά διαχρονική την άλλη ρήση από τον Επιτάφιο του Περικλή η οποία βρίσκεται περήφανα στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη «Ανδρών Επιφανών Πάσα Γη Τάφος».
Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος αφύπνισε τις ελληνοτουρκικές διαφορές και αποτέλεσε αφορμή για την ελληνική κυβέρνηση, ώστε να συνεχίσει προηγούμενες προσπάθειές της για την απελευθέρωση των υπόλοιπων υπόδουλων Ελλήνων. Ως εκ τούτου, η Μικρασιατική Εκστρατεία αντιμετωπίστηκε ως συνέχεια της Εθνικής Επανάστασης του 1821.
Τον Μάιο του 1919, ο Ελληνικός Στρατός αποβιβάζεται στη Σμύρνη. Οι πρώτοι νεκροί της μικρασιατικής εκστρατείας ήταν δύο Εύζωνοι του 1/38 Συντάγματος Ευζώνων- οι οποίοι εβλήθησαν από πυρά Οθωμανών ελεύθερων σκοπευτών κατά τη διάρκεια της παρέλασης στην Σμύρνη. Τον ίδιο μήνα, τα Ι και ΙΙ τάγματα του 1/38 Συντάγματα Ευζώνων κατέλαβαν τα Θείρα – Αϊδινίου και το Οδεμήσιο της Μ. Ασίας, αντίστοιχα, ενώ τον Ιούλιο του 1920, τμήματα του 3/40 Συντάγματος Ευζώνων κατέλαβαν την Αδριανούπολη. Στις 14 Μαρτίου, το ένδοξο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων επιτέθηκε αιφνιδιαστικά κατά των τουρκικών δυνάμεων και κατέλαβε το Αφιόν Καραχισάρ. Εν συνεχεία, η ΧΙΙΙ Μεραρχία θα συγκροτήσει ένα Μεικτό Απόσπασμα αποτελούμενο και από το 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων με το οποίο την επόμενη ημέρα θα επιτεθεί από τον αυχένα Χασάν Ντεντέ Τεπέ προς Άσκιοϊ. Το 5/42 καταλαμβάνει το ύψωμα 2 km βορειοδυτικά του Αλή Βεράν, προσβάλλοντας του τουρκικό ιππικό. Η νίκη αυτή θα χαρακτηριστεί ως άκρως αποφασιστικής σημασίας για τη συνέχιση των επιχειρήσεων στη Μικρά Ασία.
Από τις 25 Ιουνίου 1921, η στρατιά κινήθηκε επιθετικά με σκοπό την κύκλωση του Κεμαλικού Στρατού στην περιοχή Δορύλαιο – Κιουτάχεια – Αφιόν Καραχισάρ. Οι μάχες πού ακολουθούν ήταν επικές. Στις 2 Ιουλίου 1921, το Ι/38 Σύνταγμα Ευζώνων, αποκρούει επιθετικά τις τουρκικές δυνάμεις, αποδιοργανώνοντάς τις. Τα Ευζωνικά Συντάγματα προέλαυναν νικηφόρα. Το Ι/38 Σύνταγμα Ευζώνων καταλαμβάνει τα υψώματα βορειοδυτικά του Ντερμπέντ, το Μεικτό Απόσπασμα 5/42 Συντάγματος Ευζώνων κατέλαβε την κορυφογραμμή βορειοανατολικά του Σεϊντί Γαζή και έφτασε μέχρι το Μαλιάμπασι Τεπέ και το Ντουζ Τεπέ. Η μεγαλειώδης νίκη του Ελληνικού Στρατού, έμελλε να είναι και η σπουδαιότερη.
Στις 8 Αυγούστου 1921, ο Ελληνικός Στρατός διέβη τον Σαγγάριο ποταμό και κινήθηκε βορειοανατολικά. Το 3/40 Σύνταγμα Ευζώνων και το Μεικτό Απόσπασμα της ΙΧ Μεραρχίας υπό τον Αντισυνταγματάρχη Αλέξανδρο Εδιπίδη, Διοικητή των Ευζώνων, συγκεντρώθηκαν στο Αφιόν Καραχισάρ, ενόψει της κύριας επίθεσης.
Στις 10 Αυγούστου, ξεκίνησε η ελληνική προέλαση με στόχο τη διάρρηξη της τουρκικής άμυνας στην περιοχή Ινλάρ Κατραντζί–Ιλιτζά. Η Ι Μεραρχία επιτέθηκε προς το όρος Μανγκαλ Νταγ, ενώ το Ι/38 Σύνταγμα Ευζώνων, αξιοποιώντας την καταιγίδα και την πυκνή ομίχλη, κατέλαβε με αιφνιδιασμό το νοτιοδυτικό τμήμα του υψώματος σε μια ακόμη σπουδαία νίκη. Η ενέργεια αυτή υπήρξε σημαντική, καθώς οδήγησε στη διάσπαση του αριστερού άκρου της τουρκικής αμυντικής διάταξης. Στις 16 Αυγούστου, καταλήφθηκε η πρώτη αμυντική γραμμή των Τούρκων στο Σαγγάριο. Τμήματα του Α’ Σώματος Στρατού, με τη θαρραλέα ενίσχυση του Ι/38 Συντάγματος Ευζώνων, κατέλαβαν την τοποθεσία Ταμπούρ Ογλού.
Έναν χρόνο αργότερα, η ελληνική Στρατιά κατείχε μέτωπο περίπου 738 χιλιομέτρων, στο οποίο πουθενά δεν υπήρχε η απαιτούμενη πυκνότητα των στρατιωτικών δυνάμεων. Ο Συνταγματάρχης Νικόλαος Πλαστήρας, αν και διέταξε το ΙΙΙ/42 Τάγμα του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων να ενεργήσει αντεπίθεση για την ανατροπή των Τούρκων, εκείνο δεν τα κατάφερε, καθώς η εφόρμησή του ανατράπηκε από τις υπέρτερες τουρκικές δυνάμεις, και υποχώρησε, με το μεγαλύτερό μέρος της δύναμης του 5/42 Συντάγματος Ευζώνων να το ακολουθεί. Η κακή ψυχολογία, η αποδιοργάνωση, οι κακές επικοινωνίες φέρνουν σε 2 ημέρες την καταστροφή του ελληνικού στρατεύματος.
Στη Μικρασιατική Εκστρατεία, η φλόγα της Ευζωνικής αυταπάρνησης άγγιξε για τελευταία φορά τα μέτωπα του ελληνισμού εκτός εθνικών συνόρων. Οι Εύζωνοι, πιστοί στη μακραίωνη πολεμική τους παράδοση, συμμετείχαν ενεργά σε αποφασιστικές μάχες του μικρασιατικού μετώπου, γράφοντας σελίδες δόξας με τη λόγχη, την καρδιά και την πίστη τους στο εθνικό ιδανικό.
Το ένδοξο 5/42 Σύνταγμα Ευζώνων, υπό τη διοίκηση του Αντισυνταγματάρχη Νικολάου Πλαστήρα, αναδείχθηκε σε εμβληματική μονάδα της Εκστρατείας. Όταν η τραγωδία της κατάρρευσης έμελλε να σφραγίσει το τέλος της ελληνικής παρουσίας στη Μικρά Ασία, οι Εύζωνοί στο πλευρό του υπήρξαν οι μόνοι που δεν λύγισαν. Υποχώρησαν συντεταγμένα, με τάξη και αξιοπρέπεια, καλύπτοντας την οπισθοχώρηση χιλιάδων ανδρών και πολιτών. Μέσα στο χάος, στάθηκαν όρθιοι, ως ζωντανή ασπίδα της τιμής και της ευθύνης.
Ενδεικτικό της προσφοράς των Ευζώνων σε αίμα είναι ότι όλα τα Ευζωνικά Συντάγματα που πολέμησαν στο μέτωπο της Μικράς Ασίας παρασημοφορήθηκαν με την ανώτατη ηθική αμοιβή για γενναιότητα στο πεδίο της μάχης, το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας.
Η παρουσία των Ευζώνων στη Μικρά Ασία δεν ήταν απλώς στρατιωτική· ήταν αποστολή ψυχής. Με την τελευταία αυτή ηρωική τους εμφάνιση σε πεδία πέραν των ελληνικών συνόρων, επισφράγισαν την αφοσίωσή τους στην Ελλάδα που πονούσε, μάτωνε, αλλά ποτέ δεν γονάτιζε.
Με την 28η Οκτωβρίου 1940, όταν η Ελλάδα απέρριψε με περηφάνια το ιταλικό τελεσίγραφο, οι Εύζωνοι βρέθηκαν και πάλι στην 1η γραμμή του Έθνους, έτοιμοι να σταθούν όρθιοι μπροστά στην επελαύνουσα Φασιστική απειλή. Ήδη τα 40 και 42 Συντάγματα Ευζώνων είχαν προεπιστρατευθεί από τον Αύγουστο. Η συμβολή τους υπήρξε βαθιά καταλυτική στα ορεινά μέτωπα της Ηπείρου, στις πιο αντίξοες καιρικές και επιχειρησιακές συνθήκες. Στα τμήματα προκαλύψεως της περιοχής των Ιωαννίνων είχαν ενταχθεί και τα Ευζωνικά σώματα πιο συγκεκριμένα στον τομέα Νεγράδων το 1/40 Τάγμα Ευζώνων, στον τομέα Ελαίας-Καλαμά τέσσερα Τάγματα Ευζώνων των 40 και 42 Συνταγμάτων Ευζώνων και στον τομέα Πρέβεζας - Φιλιππιάδας τα Ι/39 και Ι/42 Τάγματα Ευζώνων είχε οριστεί ως εφεδρεία για την φρούρηση της ακτογραμμής.Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μονάδες προκαλύψεως οι οποίες στοχοποιήθηκαν πρώτες από το ιταλικό πυροβολικό ήταν εκείνες του 42 Συντάγματος Ευζώνων του τομέα Ελαίας- Καλαμά.
Η θρυλική Μάχη του Καλπακίου (2 - 8 Νοεμβρίου 1940) αποτέλεσε την πρώτη καθοριστική αναμέτρηση του πολέμου. Στις γραμμές των μαχόμενων Ελλήνων βρέθηκαν και Ευζωνικά τμήματα, ιδιαίτερα σε αποστολές αναγνώρισης, κάλυψης και επιχειρήσεων πλευροκόπησης, επιδεικνύοντας αξιοθαύμαστη επιδεξιότητα και περίσσιο σθένος. Τα ελληνικά τμήματα - που ανάμεσα τους ήταν τοποθετημένα και τα Ι/40, Ι/42 και ΙΙ/42 Τάγματα Ευζώνων -απέκρουσαν με σφοδρότητα την εχθρική επίθεση. Εκεί, στο ανυπότακτο αυτό πεδίο της Ηπείρου, ανακόπηκε η προκλητική & υπερφίαλη Ιταλική προέλαση, με τη νίκη αυτή, να σφυρηλατεί ατόφιο το ηθικό ολόκληρου του Έθνους.
Σχεδόν αμέσως μετά το Καλπάκι, ιδιαίτερης σημασίας υπήρξε και η Ηρωική Μάχη της Κλεισούρας (7 - 10 Νοεμβρίου 1940), όπου το 40 Σύνταγμα Ευζώνων υπό τον Συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο κατέλαβε υψίστης στρατηγικής σημασίας υψώματα στον αυχένα της Κλεισούρας, απωθώντας τις Ιταλικές δυνάμεις. Οι Εύζωνοι πολέμησαν με αυταπάρνηση στα απότομα βραχώδη εδάφη, σε σφοδρές χιονοθύελλες και υπό σφοδρό εξίσου καταιγισμό πυρών, συμβάλλοντας καθοριστικά στην ελληνική προέλαση προς την Πρεμετή και τον Αώο. Η επιχείρηση αυτή ανέδειξε όχι μόνο την τακτική υπεροχή των Ευζώνων, αλλά και την ψυχική αντοχή των ανδρών της Πρώτης Γραμμής.
Στην ίδια πολεμική περίοδο, ιδιαίτερη σημασία είχε και η συντονισμένη επιχείρηση για την Απελευθέρωση της Κορυτσάς (14 - 22 Νοεμβρίου 1940). Αν και το κύριο βάρος έφερε το πεζικό και τα αποσπάσματα ιππικού, τεκμηριώνεται και η συμμετοχή μικρών Ευζωνικών Μονάδων ή ομάδων ενίσχυσης, που προωθήθηκαν μαζί με τις εμπροσθοφυλακές σε καίρια υψώματα του μετώπου, συμβάλλοντας στην εξουδετέρωση των Ιταλικών θέσεων και στη θριαμβευτική είσοδο των ελληνικών δυνάμεων στην πόλη της Κορυτσάς. Η παρουσία τους αποτελεί άλλη μια απόδειξη της αμετάκλητης Ευζωνικής συμμετοχής σε κομβικές στιγμές του ελληνοϊταλικού πολέμου.
Το 2/39 Σύνταγμα Ευζώνων αναλαμβάνει τις επιθετικές επιχειρήσεις προς Τεπελένι. Στις 25 Νοεμβρίου, τα ΙΙ/39 και ΙΙΙ/39 Τάγματα Ευζώνων κατευθύνονται προς Αργυρόκαστρο-Τεπελένι – Αυλώνα. Από τις 1 έως τις 4 Δεκεμβρίου, εκδηλώθηκαν σφοδρές μάχες στην κοιλάδα του Δρίνου, όπου οι Ιταλοί είχαν τοποθετήσει διπλές σειρές συρματοπλέγματος. Το 2/39 Σύνταγμα Ευζώνων, περνώντας τα σύνορα στις 30 Νοεμβρίου, απελευθέρωσε το Δελβίνο (6 Δεκεμβρίου) και το Αργυρόκαστρο (8 Δεκεμβρίου). Στο ύψωμα Δόντι (Γκόλικο), που ελέγχει τα δυτικά στενά της Κλεισούρας και του Τεπελενίου, έδωσε σκληρές μάχες.
Το 40ό Σύνταγμα Ευζώνων, υπό τον Συνταγματάρχη Θρασύβουλο Τσακαλώτο, αναλαμβάνει τη διάνοιξη της κοιλάδας του Σιουσίτσα ποταμού. Αντιλαμβανόμενος τις εδαφικές δυσκολίες και την αντίσταση των Ιταλών, διατάσσει επίθεση μέσω του αυχένα Κούτσι προς την Παπαθιά, με συμμετοχή των Ι/42 και ΙΙΙ/40 Ταγμάτων Ευζώνων. Στις 13 Δεκεμβρίου, το Ι/42 Τάγμα προωθήθηκε στη Φτέρα–Τζόρα και το ΙΙ/40 στο Μάλι Ιτέρας, με στόχο την κατάληψη της γραμμής Μάλι ε Τζόρετ–Παπαθιά. Μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου, το ΙΙ/40 είχε φτάσει σε επαφή με την εχθρική τοποθεσία, φτάνοντας έως τα συρματοπλέγματα, παρά τον βαρύ εχθρικό κλοιό. Στις 19 Δεκεμβρίου, το Απόσπασμα Τσακαλώτου καταλαμβάνει το Μάλι ε Τζόρετ με αιφνιδιαστική επίθεση, συλλαμβάνοντας περίπου 200 αιχμαλώτους, ανάμεσά τους και τον Διοικητή Άμυνας Ζαν Ντομένικο. Ακολούθησε νέα επίθεση και κατάληψη του υψώματος Τσιπίστα.
Στις 21 Δεκεμβρίου, η μάχη στον αυχένα Κούτσι είχε λήξει με ελληνική νίκη και την παράδοση του 141ου Τάγματος Μελανοχιτώνων. Στις 22 Δεκεμβρίου, απελευθερώθηκε η Χειμάρρα, ανοίγοντας τον δρόμο προς την Αυλώνα. Έως τις 27 Δεκεμβρίου, τα ΙΙ/40 και Ι/42 Τάγματα Ευζώνων είχαν καταλάβει τις περιοχές Καλαράτι και Μπολιένα. Ενώ στις 6 Ιανουαρίου 1941, λόγω του δριμέος ψύχους και των προβλημάτων ανεφοδιασμού, το Γενικό Στρατηγείο ανέστειλε τις μεγάλες επιθετικές επιχειρήσεις.
Από τις 18 Ιανουαρίου 1941, συμμετείχε ωστόσο στις επιθέσεις από την Τρεμπεσίνα προς τη Μετζγκοράνη, με σκοπό την κύκλωση του Τεπελενίου. Από τις 9 έως τις 15 Μαρτίου, αν και εκδηλώθηκε η ιταλική επίθεση (με την κωδική ονομασία "Πριμαβέρα"), ωστόσο δεν κατάφερε να προελάσει προς Πρεμετή – Λεσκοβίκι – Μέρτζανη. Τον Ιανουάριο του 1941, επιστρατεύεται και ρίχνεται στη μάχη ως 20ο Σύνταγμα Πεζικού, το Σύνταγμα Ευζώνων Αθηνών με έδρα στο Γουδή και που ήταν επιφορτισμένο με καθήκοντα Φρουραρχείου
Το ίδιο απαράμιλλο πνεύμα φανερώθηκε και λίγους μήνες αργότερα, όταν στις 6 Απριλίου 1941 ξεκίνησε η εισβολή της Ναζιστικής φονικής μηχανής. Κατά τη διάρκεια της Επιχείρησης «Μαρίτα», τα περίφημα Οχυρά της Γραμμής Μεταξά έγιναν μια μεγαλειωδη παράσταση Ηρωικής Αντίστασης. Εύζωνοι, κατά κύριο λόγο τραυματίες του μετώπου της Ηπείρου, εντάχθηκαν σε τμήματα Πεζικού ή ελαφρού ορεινού αγώνα και έλαβαν μέρος στην επική υπεράσπιση των οχυρών όπως το απόρθητο Ρούπελ, το Ιστίμπεη, το Πυραμιδοειδές και το Περιθώρι.
Εξέχουσας σημασίας η Μάχη στο Οχυρό Ρούπελ, που άντεξε τρεις ημέρες (6–9 Απριλίου 1941) απέναντι στις ανώτερες γερμανικές δυνάμεις με βαρύ οπλισμό και υπέρμετρη αεροπορική υποστήριξη, σημειώθηκαν πράξεις ατομικής και συλλογικής αυτοθυσίας. Μαζί με τους άνδρες της Γραμμής, οι Εύζωνοι φρουροί δεν εγκατέλειψαν τις θέσεις τους, πολεμώντας «μέχρις εσχάτων» με την τιμή που επέβαλε η Στολή και η μακραίωνη ήδη Ιστορία τους.
Ανάμεσα στους ήρωες των μαχών αυτών, ξεχωρίζουν ο Ανθυπολοχαγός Ζήσης Βέρρας και ο Επιλοχίας Στέφανος Ζησιμόπουλος, οι οποίοι θα πέσουν ηρωικά στο μέτωπο της Ηπείρου. Οι Ευζωνικές μονάδες συνέχισαν να επιχειρούν μέχρι και την τελική κατάρρευση του μετώπου τον Απρίλιο του 1941, συχνά χωρίς επαρκή μέσα, αλλά με απαράμιλλο φρόνημα.
Ο Ελληνικός Στρατός είχε καταφέρει να διατηρήσει αρραγές το μέτωπό του. Τη νύχτα της 16ης/17ης Απριλίου 1941, το 39 Σύνταγμα Ευζώνων υπερκέρασε τις κορυφές του υψώματος Δόντι και κατευθύνθηκε στην κοιλάδα του Δρίνου. Μέχρι τις 22 Απριλίου, που ανακοινώνεται η Υπογραφή Ανακωχής, έδωσε σκληρές μάχες στα σύνορα. Το 39 Σύνταγμα Ευζώνων έμελλε να χάσει τους περισσότερους άνδρες από όλα τα υπόλοιπα ελληνικά Συντάγματα στην περιοχή έχοντας παράλληλα σχεδόν 2.000 κρυο πληγέντες τραυματίες. Στις 3 Μαΐου 1941, τα υπολείμματα του Συντάγματος κατέληξαν στην έδρα του Συντάγματος στο Μεσολόγγι.
Ενδεικτικό της σπουδαιότητας της πολεμικής δράσης των Ευζωνικών Συνταγμάτων είναι ότι και τα τρία Ευζωνικά Συντάγματα παρασημοφορήθηκαν και σε αυτόν τον πόλεμο, με την ανώτατη ηθική αμοιβή για γενναιότητα στο πεδίο της μάχης, το Χρυσό Αριστείο Ανδρείας.
Η συμμετοχή των Ευζώνων στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελεί μια ακόμη λαμπρή σελίδα στην μακραίωνη πορεία τους. Μαζί με τους λοιπούς Έλληνες στρατιώτες, απέδειξαν ότι η ψυχή του Έθνους μπορεί να αναμετρηθεί μονάχα με αυτοκρατορίες. Ακόμη και όταν η μάχη είχε χαθεί, το ήθος και η τιμή ήταν πάντα αδιαμφισβήτητοι νικητές!
Άπαξ Εύζων
Εσαεί Εύζων
Γέρακας, Αττικής